ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 1، فروردین 1403 ، شماره پی در پی 95

نمادشناسی عناصر چهارگانه بر اساس نظریۀ پیرس در گذر از اسطوره به عرفان (مطالعۀ موردی منطق‌الطیر عطّار‌نیشابوری، غزلیّات حافظ و نفحات‌الانس جامی)

صفحه (21 - 49)
عاطفه بدیعی گلمکان ، رضا اشرف‌زاده (نویسنده مسئول)، سید مجید تقوی
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1402

چکیده

زمینه و هدف: این جستار در پی آن است تا با تکیه بر مبنای نظری تحلیل نشانه شناسی چارلزسندرز پیرس نشانه شناس آمریکایی (1914) الگوی تحلیل نمادهای اساطیری را در متون عرفانی منتخب، بررسی و تبیین نماید و نیز اثبات کند که ساختار و منظومۀ فکری پیرس این قابلیت را دارد که به تحلیل نمادشناسی در گذر از اسطوره به عرفان بپردازد. بر این اساس میکوشیم تا تعامل اسطوره و عرفان را در حیطۀ زبانی از دیدگاه نشانه شناسی پیریس در غزلیّات حافظ، منطق‌الطیر عطّار و هفت اورنگ جامی مورد مطالعه قرار دهیم.

روش پژوهش: این پژوهش به شیوۀ مطالعات کتابخانه ای و روش سندکاوی با بهره گیری از نظریات نشانه شناسی پیرس و تکیه بر اهمّ متون عرفانی منتخب (منطق‌الطیر عطّار، غزلیّات حافظ و هفت اورنگ جامی) صورت خواهد پذیرفت.

یافته های پژوهش: مضامین و بنمایه های اسطوره ای، نمودهای کهن و دیرپایی هستند که با گذر زمان بی‌آنکه از خاستگاه اولیه و اصلی خود، قطع تعلق نمایند در آیینهای دیگر از جمله عرفان قدرت تجلّی و نمود‌یابندگی دارند. عناصر اربعه از این عناصر اساطیری هستند که بعنوان کلیّتی دوسویه در ارتباط با آسمان و زمین با حفظ معنای اساطیری خود در شعر عرفانی عطّار، حافظ و جامی نمود یافته اند.

نتایج پژوهش: عناصر چهارگانه آب، باد، خاک، آتش از جملۀ این نمادهای اساطیری هستند که از دیدگاه نشانه شناسی پیرس، در قالب رمزگانها (نمادهای) تازه در عرفان دگردیسی یافته و خویشکاری و ماهیت خود را با گذر از اسطوره تا عرفان حفظ نموده است.

کلمات کلیدی
اسطوره , عناصر اربعه , پیرس , شعر عرفانی , نمادشناسی.

• الف)منابع فارسی
• قرآن کریم. ترجمه مهدی الهی قمشه ای.
• اسماعیل‌پور. ابوالقاسم (1375). اسطورۀ آفرینش در آیین مانی. تهران: طرح نو، ص 26.
• اسمیت. زوئل (1383). فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمه: شهلا برادران خسروشاهی. تهران: روزبهان، ص 213.
• آموزگار. ژاله (1379). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت، ص 3.
• باستید. روژه (1375). دانش اساطیر. ترجمه: جلال ستاری. تهران: توس، ص 21.
• باشلار. گاستون (1364). روانکاوی آتش. ترجمه: جلال ستاری. تهران: توس، ص 168.
• ببرلین. جوزف (1386). اسطوره های موازی. ترجمه: عباس مخبر. تهران: نشرمرکز. ص 127.
• البرزی. پرویز (1386). مبانی زبانشناسی متن. تهران: امیرکبیر، ص 38.
• الیاده. میرچا (1376). رساله در تاریخ ادیان. ترجمه: جلال ستاری. چاپ دوم. تهران: سروش، صص 193 ـ 419 ـ 193 ـ 190 ـ 189.
• بیرونی. ابوریحان (1363). آثارالباقیه. ترجمه: اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر، صص 334 ـ 335.
• پورداوود. ابراهیم (1380). یسنا. تهران: اساطیر، صص 125 و 138. 398.
• پورنامداریان. تقی (1364). داستان پیامبران در کلیات شمس. تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ص 294.
• تیموریان. یونس (1396). مناسبات بنیادین اسطوره و عرفان ایرانی با تأکید بر یشتها و مثنوی مولوی. دانشگاه بیرجند. به راهنمایی: محمد بهنام فر، ص 53.
• جامی. نوالدین عبدالرحمن (1375). هفت اورنگ. تصحیح: مرتضی مدرس گیلانی. تهران: مهتاب.
• چندلر. دانیل (1387). مبانی نشانه شناسی. ترجمه: مهدی پارسا. تهران: سورۀ مهر، صص 59 ـ 20 ـ 69 ـ 70.
• حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدین محمد (1385). دیوان. تصحیح: محمد قزوینی. و قاسم غنی. تهران: زوار.
• حسینی. مریم (1385). رمزپردازی باد در آثار سنایی. فصلنامۀ علوم انسانی دانشگاه الزهرا. سال 15 -16. شمارۀ 57 ـ 56. صص 35 ـ 49.
• دادگی. فرنبغ (1369). بندهشن. ترجمه: مهرداد بهار. تهران: توس، صص 48. 137 ـ 114 ـ 53 ـ 36.
• دانشگر. آذر و زارع کهن. معصومه (1397). نقد اسطوره ای نماد پری و باد در شاهنامه فردوسی و رمان پریباد نوشتۀ محمد علی علومی. پژوهشنامۀ ادب حماسی. سال چهاردهم. شمارۀ دوم. صص 95 ـ 116.
• رازی. نجم‌الدین (1371). مرصادالعباد. به کوشش: محمد امین ریاحی. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی، صص 176- 20ـ 34ـ 24.
• رضی. هاشم (1379). حکمت خسروانی، حکمت اشراق و عرفان از زرتشت تا سهروردی. چاپ دوم. تهران: بهجت، ص 41.
• ............... (1381). دانشنامه ایران باستان. تهران: سخن، ص 1046.
• زادسپرم (1366). گزیده های زادسپرم. ترجمه: محمد تقی راشد محصل. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، صص 61 ـ 62.
• زرین‌کوب. عبدالحسین (1389). ارزش میراث صوفیه. تهران: امیرکبیر، ص 28.
• ستاری. جلال (1372). مدخلی بر رمزشناسی عرفانی. تهران: مرکز.صص 47 ـ 46 ـ 43.
• سجادی. سید جعفر (1383). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری، صص 178 ـ 179.
• سجودی. فرزان (1387). نشانه شناسی کاربردی. تهران: علم، ص 7.
• سفر پیدایش (عهد عتیق) (1940 م). ترجمه فارسی. لندن: انجمن پخش کتب مقدس، صص 89- 7- 15- 2- 10.
• شایست نشایست (1369). ترجمه: کتایون مزداپور. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، صص 20 - 92.
• شوالیه. ژان و گربران. آلن (1385). فرهنگ نمادها. ترجمه: سودابه فضائلی. تهران: جیحون، ص 461.
• صبور. داریوش (1380). ذرّه تا خورشید. تهران: زوّار، ص 72.
• طباطبایی. سیّد‌محمد حسین (1374). تفسیر المیزان. ترجمه: سید محمد باقر موسوی همدانی. چاپ پنجم. قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
• طبری. ابوجعفر محمد بن جریر (1356). تفسیر طبری. تهران: توس، ص 45.
• عطّار نیشابوری. فریدالدین (1385). منطق‌الطیر. تصحیح: محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چاپ سوم. تهران: سخن.
• فره وشی. بهرام (1379). ایرانویچ. چاپ پنجم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص 23.
• قائمی. فرزاد (1388). نقد اسطوره ای و کاربرد آن در تحلیل شاهنامۀ فردوسی. رسالۀ دکتری در رشتۀ زبان و ادبیّات فارسی. به راهنمایی: محمّد‌جعفر یاحقی. دانشنامۀ فردوسی مشهد، صص80-85.
• قائمی. فرزاد و دیگران (1388). تحلیل نمادینگی عناصر خاک و باد در اساطیر و شاهنامه فردوسی بر اساس نقد اسطوره ای. ادب پژوهی. دورۀ 3. شمارۀ 10. صص 57 ـ 82 .
• قرطبی. محمد بن احمد (1364). الجامع الاحکام القرآن. تهران: ناصر خسرو، ص 256.
• کریستین سن. آرتور (1363). نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه های ایران. ترجمه: احمد تفضلی و ژاله آموزگار. جلد 1. تهران: نشر نو، ص 63.
• کلانتر. نوش‌آفرین (1396). بررسی سیر دگردیسی عناصر اسطوره ای در عرفان. رساله دکتری در رشتۀ زبان و ادبیّات فارسی. دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه لرستان. ص 149.
• کمبل. جوزف (1383). اساطیر مشرق زمین. ترجمه علی اصغر بهرامی. تهران: جوانۀ رشد، صص 158-57.
• گاهان (1367). به کوشش: فیروز آذرگشسب و جمشید زرتشتی. تهران: آذرگشسب، ص 31.
• مخبر. عباس (1396). مبانی اسطوره شناسی. تهران: مرکز، ص 149.
• مصطفوی. علی اصغر (1367). سوشیانت یا سیر اندیشۀ ایرانیان دربارۀ آخرالزمان. تهران: امیرکبیر، صص 225 ـ 221.
• مطیع شیرازی. لیلا و دیگران (1400). مام خاک در اساطیر و باور ملل و جایگاه آن در شواهدی از آثار سنایی غزنوی. فصلنامۀ علمی ادبیّات عرفانی و اسطوره شناختی. سال 17. شمارۀ 65. صص 208 ـ 305.
• مک کوئیلان. مارتین (1384). پُل دومان. ترجمه: پیام یزدانجو. تهران: مرکز: ص 30.
• مکاریک. ایرناریما (1388). دانشنامه نظریه و نقد ادبی. ترجمه: مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه، صص 326 .
• مهاجرانی. عطالله (1372). حماسۀ فردوسی: نقد و تفسیر نامۀ نامور. تهران: اطلاعات، صص 107 ـ 108.
• میبدی. احمد بن محمد (1371). کشف الاسرار و عده الابرار. به تحقیق: علی اصغر حکمت. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر، ص 186.
• میرباقری فرد. سیّد علی‌اصغر و نجفی. زهره (1388). بررسی الگوی نشانه شناختی پیرس در زبان عرفان مولانا. مجله بوستان ادب دانشگاه شیراز. دورۀ اول. شمارۀ دوم. پیاپی 1- 56. صص 133 ـ 156.
• مینوی خرد (1362). ترجمه: احمد تفضّلی. تهران: توس، صص 69 ـ 70.
• نجومیان. امیر علی (1396). نشانه شناسی. تهران: مروارید، ص 19.
• واحد دوست. مهوش (1379). نهادینه های اساطیری در شاهنامه. تهران: سروش، صص 257- 457 ـ 458.
• ورمازرن. مارتین (1372). آیین میترا. ترجمه: بزرگ نادزاده. تهران: چشمه، صص 194- 19.
• وکیلی. شروین (1390). اسطوره شناسی ایزدان ایرانی. تهران: شورآفرین، ص 55.
• هینلز. جان (1385). شناخت اساطیر ایران. ترجمه: ژاله آموزگار و احمد تفضّلی. چاپ سوم. تهران: چشمه، ص 419.
• یونگ. کارل گوستاو (1373). روانشناسی و کیمیاگری. ترجمه: پروین فرامرزی. مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، صص 213- 482 - 524.
• ..................... (1383). انسان و سمبولهایش. ترجمه: ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر، ص 379.
• ب) منابع لاتین
• Peirce.charles sanders (1985). Collected writings. Cambridge: Harward university.
• Ryken, Leland (1998). Dictionary of Biblical Imagery. Intervarsity press.